อารมณ์. เพื่อแสดงว่า การละวัตถุทุจริตที่กลุ้มรุมด้วยการละกิเลสอันเป็นวัตถุ
นอนเนื่องในสันดาน ท่านจึงกล่าวถึงการละกิเลสอันเป็นอนุสัยอีก. ท่านทำการ
คำนวณญาณด้วยการคำนวณกิเลสที่ละได้แล้ว หมายถึงผลญาณ 21. และท่าน
คำนวณปัจจเวกขณญาณอันเป็นผลด้วยการคำนวณพิจารณาถึงกิเลสที่ละได้แล้ว
หมายถึงปัจจเวกขณญาณ.
จบอรรถกถาญาณราสิฉักกนิเทศ
จบอรรถกถาอานาปานสติกถาแห่งอรรถกถา
ปฏิสัมภิทามรรคชื่อว่าสัมธัมมปกาสินี

มหาวรรค อินทริยกถา

ว่าด้วยอินทรีย์ 5

[423] ข้าพเจ้าได้สดับมาแล้วอย่างนี้
สมัยหนึ่ง พระผู้มีพระภาคเจ้าประทับอยู่ ณ พระวิหารเชตวันอาราม
ของท่านอนาถบิณฑิกเศรษฐี ใกล้พระนครสาวัตถี ณ ที่นั้นแล พระผู้มี-
พระภาคเจ้าตรัสเรียกภิกษุทั้งหลายว่า ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ภิกษุเหล่านั้นทูลรับ
พระผู้มีพระภาคเจ้าแล้ว พระผู้มีพระภาคเจ้าได้ตรัสว่า ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย
อินทรีย์ 5 ประการนี้ 5 ประการเป็นไฉน ? คือ สัทธินทรีย์ 1 วิริยินทรีย์ 1
สตินทรีย์ สมาธินทรีย์ 1 ปัญญินทรีย์ 1 ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย อินทรีย์ 5
ประการนี้แล.

[424] อินทรีย์ 5 ประการนี้ย่อมหมดจดด้วยอาการเท่าไร ?
อินทรีย์ 5 ประการนี้ย่อมหมดจดด้วยอาการ 15 เมื่อบุคคลงดเว้น
พวกบุคคลผู้ไม่มีศรัทธา สมาคม คบหา นั่งใกล้พวกบุคคลผู้มีศรัทธา (และ)
พิจารณาพระสูตรอันเป็นเหตุนำมาซึ่งความเลื่อมใส สันธินทรีย์ย่อมหมดจด
ด้วยอาการ 3 เหล่านั้น เมื่อบุคคลงดเว้นพวกบุคคลผู้เกียจคร้าน สมาคม คบหา
นั่งใกล้พวกบุคคลผู้ปรารภความเพียร (และ) พิจารณาสัมมัปธาน วิริยินทรีย์
ย่อมหมดจดด้วยอาการ 3 เหล่านี้ เมื่อบุคคลงดเว้นพวกบุคคลผู้มีสติหลงลืม
สมาคม คบหา นั่งใกล้พวกบุคคลผู้มีสติตั้งมั่น (และ) พิจารณาสติปัฏฐาน
สตินทรีย์ย่อมหมดจดด้วยอาการ 3 เหล่านั้น เมื่อบุคคลงดเว้นพวกบุคคลผู้มีใจ
ไม่มั่นคง สมาคม คบหา นั่งใกล้พวกบุคคลมีใจมั่นคง (และ) พิจารณาฌาน
และวิโมกข์ สมาธินทรีย์ย่อมหมดจดด้วยอาการ 3 เหล่านั้น เมื่อบุคคลงดเว้น
พวกบุคคลทรามปัญญา สมาคม คบหา นั่งใกล้พวกบุคคลผู้มีปัญญา (และ)
พิจารณาญาณจริยาอันลึกซึ้ง ปัญญินทรีย์ย่อมหมดจดด้วยอาการ 3 เหล่านี้
เมื่อบุคคลงดเว้นบุคคล 5 จำพวก สมาคม คบหา นั่งใกล้บุคคล 5 จำพวก
(และ) พิจารณาจำนวนพระสูตร 5 ประการดังกล่าวมานี้ อินทรีย์ 5 เหล่านี้
ย่อมหมดจดด้วยอาการ 15 เหล่านี้.
[425] บุคคลย่อมเจริญอินทรีย์ 5 ด้วยอาการเท่าไร การเจริญ
อินทรีย์ 5 ย่อมมีด้วยอาการเท่าไร ?
บุคคลย่อมเจริญอินทรีย์ 5 ด้วยอาการ 10 เจริญอินทรีย์ 5 ย่อม
ด้วยอาการ 10 บุคคลเมื่อละความเป็นผู้ไม่มีศรัทธาชื่อว่าเจริญสันธินทรีย์
เมื่อเจริญสัทธินทรีย์ ชื่อว่าละความเป็นผู้ไม่มีศรัทธา เมื่อละความเป็นผู้
เกียจคร้าน ชื่อว่าเจริญวิริยินทรีย์ เมื่อเจริญวิริยินทรีย์ ชื่อว่าละความเป็นผู้

เกียจคร้าน เมื่อละความประมาท ชื่อว่าเจริญสตินทรีย์ เมื่อเจริญสตินทรีย์
ชื่อว่าละความประมาท เมื่อละอุทธัจจะ ชื่อว่าเจริญสมาธินทรีย์ เมื่อเจริญ
สมาธินทรีย์ ชื่อว่าละอุทธัจจะ เมื่อละอวิชชา ชื่อว่าเจริญปัญญินทรีย์
เจริญปัญญินทรีย์ ชื่อว่าละอวิชชา บุคคลย่อมเจริญอินทรีย์ 5 ด้วยอาการ 10
เหล่านั้น การเจริญอินทรีย์ 5 ย่อมมีด้วยอาการ 10 เหล่านี้.
[426] อินทรีย์ 5 เป็นอินทรีย์อันบุคคลเจริญแล้ว อบรมแล้วด้วย
อาการเท่าไร ?
อินทรีย์ 5 เป็นอินทรีย์อันบุคคลเจริญแล้ว อบรมแล้วด้วยอาการ 10
คือ สัทธิทรีย์เป็นคุณชาติอันบุคคลเจริญแล้ว อบรมแล้ว เพราะเป็นผู้ละแล้ว
ละดีแล้วซึ่งอสัทธินทรีย์ ความเป็นผู้ไม่มีศรัทธาเป็นโทษชาติอันบุคคลละแล้ว
ละดีแล้ว เพราะความเป็นผู้เจริญแล้ว อบรมแล้วซึ่งสัทธินทรีย์ วิริยินทรีย์
เป็นคุณชาติอันเจริญแล้ว อบรมแล้ว เพราะความเป็นผู้ละแล้ว ละดีแล้ว
ซึ่งความประมาท ความประมาทเป็นโทษชาติอันบุคคลละแล้ว ละดีแล้ว เพราะ
ความเป็นผู้เจริญแล้ว อบรมแล้วซึ่งสตินทรีย์ สมาธินทรีย์เป็นคุณชาติอัน
บุคคลเจริญแล้ว อบรมแล้ว เพราะความเป็นผู้ละแล้ว ละดีแล้วซึ่งอุทธัจจะ
อุทธัจจะเป็นโทษชาติอันบุคคลละแล้ว ละดีแล้ว เพราะความเป็นผู้เจริญแล้ว
อบรมแล้วซึ่งสมาธินทรีย์ ปัญญินทรีย์เป็นคุณชาติอันบุคคลเจริญแล้ว อบรม
แล้ว เพราะความเป็นผู้ละแล้ว ละดีแล้วซึ่งอวิชชา อวิชชาเป็นโทษชาติอัน
บุคคลละแล้ว ละดีแล้ว เพราะความเป็นผู้เจริญแล้ว อบรมแล้วซึ่งปัญญินทรีย์
อินทรีย์ 5 เป็นอินทรีย์อันบุคคลเจริญแล้ว อบรมแล้วด้วยอาการ 10 เหล่านี้.
[427] อินทรีย์ บุคคลย่อมเจริญด้วยอาการเท่าไร เป็นอินทรีย์อัน
บุคคลเจริญแล้ว อบรมแล้ว ระงับแล้ว และระงับดีแล้ว ด้วยอาการเท่าไร ?

อินทรีย์ 5 บุคคลย่อมเจริญด้วย อาการ 4 เป็นอินทรีย์อันบุคคล
เจริญแล้ว อบรมแล้ว ระงับแล้ว และระงับดีแล้วด้วยอาการ 4 อินทรีย์ 5
บุคคลย่อมเจริญในขณะโสดาปัตติมรรค เป็นอินทรีย์ อันบุคคลเจริญแล้ว
อบรมแล้ว ระงับแล้ว และระงับดีแล้วในขณะโสดาปัตติผล อินทรีย์ 5
บุคคลย่อมเจริญในขณะสกทาคามิมรรค เป็นอินทรีย์อันบุคคลเจริญแล้ว อบรม
แล้ว ระงับแล้ว และระงับดีแล้วในขณะสกทาคามิผล อินทรีย์ 5 บุคคล
ย่อมเจริญในขณะอนาคามิมรรค เป็นอินทรีย์อันบุคคลเจริญแล้ว อบรมแล้ว
ระงับแล้ว และระงับดีแล้วในอนาคามิผล อินทรีย์ 5 บุคคลย่อมเจริญในขณะ
อรหัตมรรค เป็นอินทรีย์อันบุคคลเจริญแล้ว อบรมแล้ว ระงับแล้ว และ
ระงับดีแล้วในขณะอรหัตผล.
มรรควิสุทธิ 4 ผลวิสุทธิ 4 สมุจเฉทวิสุทธิ 4 ปฏิปัสสัทธิวิสุทธิ 4
ด้วยประการดังนี้ อินทรีย์ 5 บุคคลย่อมเจริญด้วยอาการ 4 เหล่านี้ เป็น
อินทรีย์อันบุคคลเจริญแล้ว อบรมแล้ว ระงับแล้ว และระงับดีแล้วด้วยอาการ
4 เหล่านี้.
[428] บุคคลเท่าไรเจริญอินทรีย์ บุคคลเท่าไรเจริญอินทรีย์แล้ว
บุคคล 8 เจริญอินทรีย์ บุคคล 3 เจริญอินทรีย์แล้ว.
บุคคล 8 เหล่าไหนเจริญอินทรีย์ ? พระเสขบุคคล 7 กัลยาณปุถุชน 1
บุคคล 8 เหล่านี้เจริญอินทรีย์.
บุคคล 3 เหล่าไหนเจริญอินทรีย์แล้ว ? พระขีณาสพสาวกพระตถาคต
ชื่อว่าพุทโธ ด้วยสามารถความเป็นผู้เจริญอินทรีย์แล้ว ชื่อว่าเจริญอินทรีย์แล้ว
พระปัจเจกพุทธะ ชื่อว่าพุทโธ ด้วยอรรถว่าตรัสรู้เอง ชื่อว่าเจริญอินทรีย์แล้ว
พระตถาคตอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า ชื่อว่าพุทโธ ด้วยอรรถว่ามีพระคุณ

ประมาณไม่ได้ ชื่อว่าเจริญอินทรีย์แล้ว บุคคล 3 เหล่านี้เจริญอินทรีย์แล้ว
บุคคล 8 เหล่านี้เจริญอินทรีย์ บุคคล 3 เหล่านี้เจริญอินทรีย์แล้ว ด้วย
ประการดังนี้.

สาวัตถีนิทาน

[429] ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย อินทรีย์ 5 เหล่านี้ อินทรีย์ 5 เป็นไฉน ?
คือสัทธินทรีย์...ปัญญินทรีย์ ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ก็สมณะหรือพราหมณ์
เหล่าใดเหล่าหนึ่ง ย่อมไม่รู้ชัดซึ่งเหตุเกิด ความดับ คุณ โทษ และอุบาย
เครื่องสลัดออกแห่งอินทรีย์ 5 เหล่านั้นตามความเป็นจริง สมณะหรือพราหมณ์
เหล่านั้นหาได้รับยกย่องว่าเป็นสมณะในหมู่สมณะ หรือได้รับยกย่องว่าเป็น
พราหมณ์ในหมู่พราหมณ์ไม่ และท่านเหล่านั้นหาได้ทำให้แจ้งซึ่งสามัญผล
หรือพรหมัญผลด้วยปัญญาอันยิ่งเองในปัจจุบันแล้วเข้าถึงอยู่ไม่.
ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย สมณะหรือพราหมณ์เหล่าใดเหล่าหนึ่งรู้ชัดซึ่งเหตุ
เกิด ความดับ คุณ โทษ และอุบายเครื่องสลัดออกแห่งอินทรีย์ 5 เหล่านี้
ตามความเป็นจริง สมณะหรือพราหมณ์เหล่านั้นนั่นแล เป็นผู้ได้รับยกย่องว่า
เป็นสมณะในหมู่สมณะ ได้รับยกย่องว่าเป็นพราหมณ์ในหมู่พราหมณ์ และ
ท่านเหล่านั้น ย่อมทำให้แจ้งซึ่งสามัญผลและพรหมัญผล ด้วยปัญญาอันรู้ยิ่ง
เองในปัจจุบันเข้าถึงอยู่.
[430] อินทรีย์ 5 มีเหตุเกิดด้วยอาการเท่าไร บุคคลย่อมรู้เหตุเกิด
แห่งอินทรีย์ 5 ด้วยอาการเท่าไร อินทรีย์ 5 ย่อมดับไปด้วยอาการเท่าไร
บุคคลย่อมรู้ความดับแห่งอินทรีย์ 5 ด้วยอาการเท่าไร อินทรีย์ 5 มีคุณด้วย
อาการเท่าไร บุคคลย่อมรู้คุณแห่งอินทรีย์ 5 ด้วยอาการเท่าไร อินทรีย์ 5 มี
โทษด้วยอาการเท่าไร บุคคลย่อมรู้โทษแห่งอินทรีย์ 5 ด้วยอาการเท่าไร